Gród Kopernika nad Wisłą zachował obok gotyckiej architektury także dowody światłej działalności mieszkańców. Bogate zbiory biblioteczne, gromadzone i przechowywane w Toruniu od ponad 500 lat, stanowią podstawę działalności Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, powstałej w 1923 r., obecnie Książnicy Kopernikańskiej. One też dawały impuls do tworzenia innych instytucji i organizacji. W atmosferze szacunku dla dawnej wiedzy i kultury torunian rodzą się nadal inicjatywy utrwalające dorobek pokoleń i tworzące nowe wartości.

Jedną z organizacji, związaną bezpośrednio z książką, jest Towarzystwo Bibliofilów im. Joachima Lelewela w Toruniu. Powstało 17 lutego 1926 r., u początku odradzania się państwowości polskiej na Pomorzu i szybko rozwijających się instytucji kultury Torunia. Było w owym czasie jednym z pierwszych towarzystw bibliofilskich w Polsce. Założycielami byli miłośnicy pięknej książki: Zygmunt Mocarski, od trzech lat dyrektor Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, aplikant sądowy Tadeusz Pietrykowski, redaktor Marian Sydow, sędzia dr Karol Kruszyński, kierownik biblioteki wojskowej Witold Zdzisław Fruziński, artysta malarz, profesor seminarium nauczycielskiego Eugeniusz Przybył, adwokat dr Ignacy Dziedzic i sędzia Rajmund Schulz.

Podstawą działalności Towarzystwa stał się Statut, w miarę potrzeby aktualizowany i dostosowywany do zmian społeczno-politycznych w Polsce, trzykrotnie drukowany. Ustalono też sygnet zdobiący do dziś każde wydawnictwo Towarzystwa. Jest nim profil głowy J. Lelewela, zaprojektowany przez artystę malarza Eugeniusza Przybyła. Założono księgę protokółów, która szczęśliwie ocalała z pożogi wojennej i stanowi dzisiaj bezcenne źródło do dziejów Towarzystwa. Warte podkreślenia jest to, ze Towarzystwo zachowało ciągłość działalności, przerwaną jedynie ponad pięcioletnią okupacją hitlerowską. Wielu bibliofilów toruńskich nie doczekało wyzwolenia. Odeszli członkowie - założyciele: m. in. w Warszawie w 1941 r. zmarł Zygmunt Mocarski, zginął w Katyniu Tadeusz Pietrykowski. Jednakże już 3 sierpnia 1945 r. pięciu dawnych członków: dr Ignacy dziedzic, Helena Piskorska, Janina i Eugeniusz Przybyłowie oraz Marian Sydow podjęło na nowo działalność Towarzystwa.

Przyjęto ośmiu nowych członków i wybrano Zarząd. W ten sposób idea bibliofilstwa znalazła w Toruniu swoich przedstawicieli i propagatorów. Towarzystwo prowadzili wspaniali prezesi, rozwijając działalność popularyzatorską, w tym imponującą wydawniczą. Znakomitym przykładem może być okres prezesury dr Stefana Burchardta w trudnych dla naszego kraju latach 1950-1970, kiedy to prezes swoją zdecydowaną, energiczną postawą nie dopuścił do zawieszenia działalności Towarzystwa.

Podstawowym założeniem działań Towarzystwa jest miłość do ksiąg wyrażająca się w zbieractwie, pogłębianiu wiedzy o książce i druku, zabezpieczaniu i opiece nad książką dawną i współczesną, pielęgnowaniu najlepszych tradycji oficyn polskich także poprzez własne wydawnictwa oraz nawiązywaniu i stałym utrzymywaniu kontaktów z towarzystwami bibliofilskimi w kraju i za granicą.

Do czasu drugiej wojny światowej Towarzystwo było organizacją elitarną, z ograniczoną liczbą członków do 20 osób. W latach powojennych stało się otwarte dla wszystkich. Do Towarzystwa może należeć każdy, komu odpowiadającego założenia, kto zechce się podporządkować wymogom statutowym, deklaruje czynny udział w życiu Towarzystwa i będzie regularnie opłacał składki. Ponadto wymagana jest pisemna rekomendacja dwóch aktualnych członków. Prośby składać można do Zarządu osobiście albo przez pocztę na adres ul. W. Bojarskiego 1, 87-100 Toruń.

Towarzystwo Bibliofilów im. J. Lelewela w Toruniu liczy 40 członków, w tym 15 kobiet. Nie wszyscy są mieszkańcami Torunia - pięciu z innych miast, dwóch z Niemiec. Zasłużeni dla polskiej książki i Towarzystwa mogą zostać członkami honorowymi. Tytuł ten uzyskało dotąd 15 osób, w tym pięć to aktualni członkowie. Trzech z nich: prof. Andrzej Tomczak, dr Tadeusz Zakrzewski i dr Henryk Baranowski otrzymało ponadto wyjątkowe dyplomy uznania w 80-tą rocznicę założenia Towarzystwa. Wielu członków wyróżnionych zostało odznaczeniami państwowymi i uhonorowanych przez władze miejskie i wojewódzkie. Siedmiu członków posiada Order Białego Kruka ze Słonecznikiem (lubelskie odznaczenie bibliofilskie). Świadczy to o dużej aktywności i zaangażowaniu w pracach dla kraju, miasta i samego Towarzystwa oraz o tym, że ludzie ci godnie reprezentują Toruń w różnych dziedzinach życia.

Towarzystwo Bibliofilów im. J. Lelewela w Toruniu należy do najaktywniejszych tego typu organizacji w Polsce. Działa poprzez rozmaite formy, typowe dla tego rodzaju towarzystw, zawsze jednak związane z książką. Formą podstawową są spotkania. Wypełniają je referaty, dyskusje, informacje, a różnorodna tematyka obejmuje zarówno zagadnienia historyczne, wspomnieniowe, rocznicowe, jak i sprawy bieżące. Na spotkania członków jako referenci bywają zapraszani bibliofile z innych ośrodków, ludzie zasłużeni dla popularyzacji książki. Gościem Towarzystwa przed wojną był m.in. biskup chełmiński Stanisław Okoniewski, a w 1931 r. Samuel Tyszkiewicz, artysta typograf i wydawca, który wygłosił referat o własnej oficynie florenckiej. Po wojnie Towarzystwo kilkakrotnie gościło prof. Karla Dedeciusa, znanego tłumacza i popularyzatora piśmiennictwa polskiego w Niemczech, członka honorowego towarzystwa i doktora honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Towarzystwo zorganizowało także uroczyste spotkanie z Marią Gliwą, która przekazała Książnicy Miejskiej księgozbiór po zmarłym mężu, znakomitym polskim typografie, drukarzu i wydawcy z Londynu. W spotkaniu z bibliofilami toruńskimi wzięli też udział twórcy londyńskiej Oficyny Poetów i Malarzy Krystyna i Czesław Bednarczykowie oraz Maja Cybulska Finn z Londynu. Niezapomnianym przeżyciem było wysłuchanie z taśmy na jednym ze spotkań głosu Marii Danilewicz Zielińskiej z Portugalii, przed wojną bibliotekarki Biblioteki Narodowej, na emigracji zaś przez długie lata prowadzącej Bibliotekę Polską w Londynie. Jej wypowiedź, specjalnie napisana dla uczestników spotkania zorganizowanego wspólnie z Towarzystwem Naukowym, stała się następnie treścią druczku bibliofilskiego Posłanie do torunian.

Na spotkaniach członków, w toku dyskusji, rodzą się nieraz znaczące inicjatywy na rzecz miasta i kraju. Przed wojną, w 1929 r., podjęto udaną akcję przeciw projektowi sprzedaży za granicę jedynego egzemplarza słynnej Biblii Gutenberga z biblioteki seminarium duchownego w Pelplinie. Inną pomyślnie zakończoną było zakupienie w 1934 r. cennego księgozbioru Walentego Fiałka, chełmińskiego drukarza, wydawcy i bibliofila, pierwszego członka honorowego Towarzystwa Bibliofilów w Toruniu, dla Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika w Toruniu.

Do znaczących sukcesów towarzystwa zaliczyć można zainicjowanie i współufundowanie w Toruniu trzech pamiątkowych tablic. Setną rocznicę wydrukowania w Toruniu w 1858 r., po raz pierwszy na ziemiach polskich, Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, uczczono wmurowaniem tablicy na frontowej ścianie jednej z kamienic przy ul. Piekary 37/39. W tym domu mieściła się drukarnia Ernesta Lambecka. W maju 1959 r. z inicjatywy Towarzystwa wmurowano tablicę na domu przy ul. Małe Garbary/róg ul. Królowej Jadwigi, gdzie urodził się twórca Słownika języka polskiego Samuel Bogumił Linde. Członkowie Towarzystwa czynnie włączyli się do realizacji ufundowania pomnika ku czci wielkiego toruńczyka. Pomnik dłuta rzeźbiarza Witolda Marcinika stanął w październiku 1976 r. przed nowo wybudowanym gmachem Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika przy ul. Słowackiego 8.

W maju 1985 r., w czasie ogólnopolskiego Zjazdu Bibliotekarzy Polskich w Toruniu, odsłonięto w gmachu Książnicy Miejskiej tablicę ku czci Zygmunta Mocarskiego. Zaprojektował ją, podobnie jak poprzednie tablice, Zygfryd Gardzielewski.

Towarzystwo uczciło też własny jubileusz wybijając na swoje 55-lecie (w 1981 r.) medale srebrny i brązowy, koncepcji Zygfryda Gardzielewskiego, a wykonane przez Stefanię Wątróbską. Wydrukowano też dyplom wręczany wraz z medalem instytucjom i osobom.

Towarzystwo Bibliofilów włączając się w życie miasta bierze też udział w różnego rodzaju imprezach ogólnomiejskich czy okolicznościowych akcjach społecznych jak np. coroczny Toruński Festiwal Książki. Do udanych akcji należała zbiórka książek dla bibliotek opolskich dotkniętych klęską powodzi w 1997 r.

Ważną formą działalności Towarzystwa są sesje i zjazdy ogólnopolskie, problemowe czy okolicznościowe. Są one propagandą bibliofilstwa, rozszerzają wiedzę o książce, a jednocześnie zbliżają ludzi o podobnych zamiłowaniach. Tematyczne spotkania budzą także zainteresowanie miejscowego społeczeństwa. Taką była m. in. sesja pod hasłem „Alert dla ratowania polskiej książki” (1990 r.) zorganizowana wspólnie z Książnicą Miejską. Wydarzeniem wyjątkowym stał się Ogólnopolski Zjazd Bibliofilów w Toruniu w 1978 r., pierwszy po wojnie. Dzięki sprawnej organizacji, ciekawym referatom i przyjaznej atmosferze przyczynił się do ożywienia ruchu bibliofilskiego w Polsce. Stał się też wzorem i zachętą do organizacji następnych tego rodzaju spotkań w innych ośrodkach. Ogólnopolskimi sesjami uczczono pamięć dwóch wyjątkowych członków Towarzystwa, prof. dr hab. Andrzeja Kłossowskiego w 1997 r. oraz artysty grafika i typografa Zygfryda Gardzielewskiego w 2002 r. Obie sesje zgromadziły oprócz rodzin, przyjaciół, władz miasta i województwa także licznych bibliofilów z całej Polski. Oddano hołd bibliofilom, których udział w rozwoju nauki i kultury polskiej był znaczący, ważny i trwały.

Okazją do spotkań ogólnopolskich są także rocznice działalności samego Towarzystwa. Mają one różne formy, np. ostatnio dwie sesje tematyczne zorganizowane na 70-lecie Towarzystwa (1996 r.), spotkanie biesiadne w 75-tą rocznicę jego powstania (2001 r.) i wreszcie całoroczne obchody na 80-lecie (2006 r.). Ta ostatnia rocznica była szczególnie bogata w różnego rodzaju imprezy. Pod hasłem przewodnim Toruńskie ksiąg miłowanie zorganizowano: sześć spotkań członków, cztery duże wystawy, dwa pokazy towarzyszące wygłaszanym referatom, dwudniową sesję oraz wydano drukiem sześć pozycji bibliofilskich, m. in. wiersz Jana Rybińskiego Wiosna. Pozycja ta rozpoczęła sesję pod hasłem Skarby z toruńskiej półki.

Sesje i zjazdy bibliofilskie są zatem ważną formą integracji środowiska ludzi, których łączą podobne zainteresowania. Bibliofile toruńscy z przekonaniem o słuszności tej formy działań, oprócz tego, że sami je organizują, starają się czynnie uczestniczyć w innych poza Toruniem tego typu spotkaniach. Nawiązane kontakty, a nawet przyjaźnie podtrzymywane są poprzez wymianę korespondencji, wydawnictw i zaproszeń bądź wygłaszanie referatów. Trudności organizacyjne, a przede wszystkim finansowe, ograniczają inne formy współpracy. Towarzystwo Bibliofilów w Toruniu utrzymuje stały kontakt z bibliofilami Warszawy, Łodzi, Lublina, Gdańska, Katowic, Kalisza i Bielska-Białej.

Formą popularyzującą idei bibliofilstwa są także wystawy tematyczne, okolicznościowe, czasami oparte na formalnej formie eksponowanych materiałów. Towarzyszą one niekiedy imprezom miejskim bądź wygłaszanym na spotkaniach referatom. Są to czasami ekspozycje dorobku wydawniczego Towarzystwa, pokazy najciekawszych kolekcji samych członków bądź ich własnego dorobku artystycznego. Okazałe, bogate w znaczące, wyjątkowe eksponaty, organizowane są czasem wspólnie z Książnicą Kopernikańską, Biblioteką Uniwersytecką czy Muzeum Okręgowym. Do wyjątkowo ciekawych w ostatnich latach należała wystawa pod hasłem Ze zbiorów bibliofilów toruńskich, ukazująca pasje kolekcjonerskie 20 bibliofilów (1996 r.). Inne wystawy to: Dorobek artystyczny i kolekcjonerski mecenasa Henryka Seweryna Zawadzkiego (1995 r.), Działalność typograficzna Stanisława Gliwy (1997 r.), dorobek artystyczny Zygfryda Gardzielewskiego czy Wojciecha Jakubowskiego.

4 kwietnia 2005 r. zorganizowano pokaz wydawnictw związanych z Papieżem Janem Pawłem II. Ewenementem było zorganizowanie czterech dużych wystaw w 2006 r. w Bibliotece Uniwersyteckiej z okazji obchodów 80-lecia Towarzystwa. Były to: Dzieje Towarzystwa, Wydawnictwa Towarzystwa, Miedzioryty Wojciecha Jakubowskiego i Z naszych skarbów - co zbierają bibliofile toruńscy. Niektóre z nich eksponowane były także w innych miastach oraz udokumentowane są drukowanymi katalogami. Bibliofile toruńscy zwiedzają też wystawy przygotowane przez inne instytucje Torunia.

Jeszcze inną formą integrującą członków Towarzystwa są wycieczki. Bibliofile toruńscy zwiedzili w ostatnich latach m. in. muzea i biblioteki w Inowrocławiu, Włocławku i Grudziądzu. Są także stałymi uczestnikami Biennale Ekslibrisu współczesnego w Malborku, którego inicjatorem, komisarzem a także jurorem jest członek Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela w Toruniu, znakomity artysta grafik Wojciech Jakubowski. Członkowie Towarzystwa nie poprzestają na wycieczkach krajowych. W 1977 r. zorganizowano trzydniowy wyjazd do Lipska na międzynarodową wystawę książki. Do udanych należał także wyjazd grupy toruńskich bibliofilów wspólnie z bibliofilami innych towarzystw do Darmstadt i innych miast Niemiec na zaproszenie prof. Karla Dedeciusa.

Znacząca w dokonaniach Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela w Toruniu jest jego działalność wydawnicza. Spis wydawnictw Towarzystwa liczy 141 pozycji. Sześć z nich zostało wydanych przed 1939 r., reszta po wojnie. Wrażliwość na piękno i estetykę szaty graficznej oraz jej harmonia z treścią jest nieodłącznym elementem zainteresowań bibliofilów. Niekiedy brak dostatecznych środków finansowych nie do końca pozwala realizować planowane przez artystę typografa elementy tworzące bibliofilską całość. Wiele wydawnictw, którym kształt artystyczny nadał Zygfryd Gardzielewski, wyróżnia Toruń w tym zakresie nie tylko w skali krajowej. Stanowią one także przedmiot poszukiwań przez koneserów druków bibliofilskich. Publikacją trudną do przecenienia jest bibliografia wydawnictw Towarzystwa opracowana przez dr. Henryka Baranowskiego i wydana w 1984 r. Zawiera ona opisy pozycji do 60. numeru i jest jedynym tego rodzaju źródłem do osiągnięć wydawniczych Towarzystwa. Całość bibliografii jest przygotowywana do druku. Tematyka wydawnictw jest różnorodna. Prawie każda uroczystość miejska, rocznica czy jubileusz, akcentowana była i jest przez Towarzystwo okolicznościową publikacją. Tematem wielu pozycji są sprawy związane z Toruniem, jego dziejami, rocznicami ważnych wydarzeń i ludźmi, których dokonania są trwałymi dowodami pracy dla miasta i kraju. Do tej grupy druków należą też dyplomy i gratulacje dokumentujące jubileusze czy osiągnięcia zaprzyjaźnionych z Towarzystwem instytucji i organizacji. Bogato reprezentowane są w wydawnictwach Towarzystwa sprawy związane z jego działalnością: druczki okolicznościowe, wspomnieniowe, katalogi wystaw i aukcji. Treścią wielu pozycji są przedruki utworów przedstawicieli literatury i nauki polskiej, m. in. Władysława Broniewskiego, Józefa Henryka Czechowicza, Karola Górskiego, Konrada Górskiego, Jana Kasprowicza, Adama Mickiewicza, Cypriana Kamila Norwida, Jana Parandowskiego, Władysława Syrokomli, Juliana Tuwima, Kazimierza Wierzyńskiego i Stanisława Wyspiańskiego. Wśród wydawnictw są też publikacje świadczące o kontaktach Towarzystwa z ludźmi niezwykłymi, zasłużonymi dla nauki i kultury polskiej, jak prof. Karl Dedecius, Stanisław Gliwa czy Maria Danilewicz Zielińska. Nie zabrakło też starannie wydanych albumów, m. in. linorytów Stanisława Gliwy, grafik Zygmunta Kotlarczyka i Zygfryda Gardzielewskiego, miedziorytów Wojciecha Jakubowskiego, a także pozycji ilustrowanych grafikami Daniela Chodowieckiego czy Konstantego Marii Sopoćki. Wśród pozycji ilustrowanych do najpiękniejszych należy pozycja upamiętniająca wizytę Papieża Jana Pawła II w Toruniu 7 czerwca 1999 r. Na dar wybrano przedruk fragmentu rękopisu w języku polskim z początku XVI w. p.t. Kazanie Jana z Szamotuł Paterkiem zwanego o Poczęciu Maryjej Panny Czystej. Kazanie to opracowała naukowo i przygotowała do druku dr Maria Frankowska, a graficznie opracował Zygfryd Gardzielewski. Rękopis ten pochodzi ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu. Bogate, kolorowe odbitki stron stanowią o dodatkowym uroku i wartości tej pozycji.

Tematem bliskim zawsze bibliofilom jest książka. Sprawy związane z jej powstawaniem i szatą graficzną są też tematem kilku wydawnictw Towarzystwa. Nie zabrakło w nich także elementów humoru. Kilka pozycji uznać można za wyjątkowo dowcipne. Są to m. in. dwa druczki zawierające zestawienie fikcyjnych prac członków Towarzystwa. Szczególnego smaczku bibliofilskiego druczkom z błędem drukarskim dodają załączone erraty. Są one zawsze wierszowane, dowcipne, pióra Leonarda Jarzębowskiego, Tadeusza Zakrzewskiego bądź Stanisława Frankowskiego. Druki Towarzystwa Bibliofilów w Toruniu to także nienumerowane zaproszenia na spotkania, życzenia na Święta Bożego Narodzenia i Wielkanoc, dyplomy, katalogi aukcji książek i grafik.

Fenomenem można nazwać fakt, że w latach 1947-2001 wyłącznym autorem opracowań typograficznych ponad stu wydawnictw Towarzystwa był Zygfryd Gardzielewski. Na podkreślenie zasługuje i to, że nigdy nie brał honorarium. Dzięki wyróżniającej się szacie graficznej druki te są szczególnie cenione przez koneserów pięknej książki w kraju i za granicą. W ostatnich latach zaproszenia na spotkania są opracowywane przez Mirosławę Wojtczak i Aleksandra Kotlewskiego. Nakłady wydawnictw Towarzystwa mieszczą się w granicach od 50 do 500 egzemplarzy. Wydawnictwa Towarzystwa zasilają także jego bibliotekę. Powstała ona jeszcze przed wojną, ale w całości nie zachowała się. Odbudowana i prowadzona przez wiele lat przez Leonarda Jarzębowskiego, bibliotekarza Biblioteki Uniwersyteckiej, w chwili obecnej czeka na uporządkowanie i będzie wówczas udostępniana. Działalność wydawnicza, mimo że przynosi bibliofilom dużo radości, wiąże się zawsze z wieloma trudnościami. Zezwolenia na druk, cenzura, pieniądze na papier, druk i ewentualnie ilustracje, wreszcie wybór drukarni stanowiły przeszkody, które należało pokonać przy realizacji każdego wydawnictwa. Rok 1975 przyniósł Towarzystwu w sprawach wydawniczych przynajmniej częściowe pomyślne rozwiązanie. Zorganizowana w nowym gmachu Książnicy Miejskiej przy ul. Słowackiego 8 Oficyna Drukarska, której kierownictwa objął jej twórca Zygfryd Gardzielewski, stała się na przeszło 20 lat wyłącznym warsztatem powstawania druków bibliofilskich w Toruniu. Sprzyjała temu przychylność dyr. Książnicy Alojzego Tujakowskiego i następnie dyr. Ryszarda Dorożyńskiego. W kilkanaście lat później zniesienie cenzury oraz zezwoleń na druk dało możliwość swobodnej realizacji planów wydawniczych. Tymczasem w 1998 r. Oficyna Drukarska Książnicy Miejskiej została zlikwidowana i tym samym wróciła troska starania się o drukarnię, która zechciałaby drukować niskonakładowe wydawnictwa.

Podstawą osiągnięć Towarzystwa Bibliofilów im. J. Lelewela w Toruniu są działania wyłącznie społeczne, jednak pewne dokonania wymagają nakładów finansowych. Częściowo pokrywają je dochody ze składek członkowskich. Towarzystwo nie prowadzi żadnej działalności gospodarczej. Korzysta natomiast z dotacji władz miasta, które przeznacza na wydatki związane wyłącznie z działalnością wydawniczą. Towarzystwo nie płaci honorariów autorskich referentom ani autorom tekstów drukowanych. Źródłem nieznacznych dochodów są aukcje bibliofilskie książek i grafik. Opierają się one na darach zaprzyjaźnionych osób, instytucji czy organizacji. Na aukcje czy do sprzedaży oddawane są wydawnictwa własne, pozostałe po obdarowaniu nimi członków i przyjaciół. Obecnie Towarzystwo dysponuje 24 tytułami z ogólnej puli . nakładów 141 pozycji. Pozostałe są wyczerpane. Pozycje wymienione w podanym wykazie można nabyć w Bibliotece Uniwersyteckiej, ul. Gagarina 13, 87-100 Toruń, pokój 118, u Kamili Maj, bądź poprzez adres prywatny prezesa.